Τι είναι τέχνη

Ο Ρώσος συγγραφέας και στοχαστής Λέων Νικολάγιεβιτς Τολστόι (1828-1910) έγινε γνωστός κυρίως για τα μυθιστορήματά του (Πόλεμος και Ειρήνη, Άννα Καρένινα κ.ά.) και για τις ρηξικέλευθες πολιτικοκοινωνικές απόψεις του, όπως και για τον τρόπο ζωής του.
Στο βιβλίο του αυτό εξαπολύει μια δριμύτατη επίθεση κατά του δόγματος “η τέχνη για την τέχνη” και εκθέτει τις προσωπικές του απόψεις για τη δημιουργία και το νόημά της. Σύμφωνα με τον Τολστόι, η τέχνη είναι ένα μέσον επικοινωνίας των ανθρώπων: ο δημιουργός, μέσω αυτής, εκφράζει συνειδητά ορισμένα αισθήματα και ιδέες επιζητώντας να κάνει κοινωνούς και τους άλλους ανθρώπους και να ασκήσει πάνω τους κάποια ψυχική επιρροή. Οι ιδέες που μεταβιβάζονται μπορούν να αξιολογηθούν βάσει της ποιότητάς τους και το έργο που τις εμπεριέχει μπορεί να κριθεί ως έργο τέχνης, αληθινό ή κίβδηλο, καλό ή κακό. Οι ανώτερες ιδέες είναι εκείνες που εμψυχώνουν τον άνθρωπο και μπορούν να τον κάνουν να νιώσει πως είναι αδελφός με τους συνανθρώπους του και γιος του Θεού.
Στο κείμενο του Τολστόι υπάρχει έντονος προβληματισμός για την αποστολή της τέχνης, αγωνιώδης αναζήτηση των αντικειμενικών αισθητικών κριτηρίων, απόψεις και ενστάσεις για την ωφελιμότητα ή βλαπτικότητα της πληθώρας των έργων που ονομάζονται εν γένει καλλιτεχνικά. Επίσης, ο μεγάλος συγγραφέας παραθέτει εν συντομία τους κυριότερους αισθητικούς ορισμούς που διατυπώθηκαν μέχρι και το τέλος του 19ου αιώνα. (Από την παρουσίαση της έκδοσης)

Μέσα στον ορυμαγδό πειραματισμών που δεν αφορούν παρά μια στενή κλίκα εικαστικών, μέσα στο χάος των αντικρουόμενων απόψεων των κριτικών της τέχνης, μέσα στην απόλυτη εμπορευματοποίηση όπου οι δημιουργοί και τα έργα τους ”ανεβαίνουν” και ”κατεβαίνουν” σε αξία στην αγορά εν είδει μετοχών του χρηματιστηρίου, η πραγματεία του Τολστόι ξεχωρίζει σαν το διαμάντι ανάμεσα στα σκουπίδια. Με γλώσσα απλή αλλά μεστή περιεχομένου (πολύ προσεγμένη η μετάφραση του Βασίλη Τομανά), με γραφή που ρέει αβίαστα όπως το νερό από την πηγή, με το πνευματικό κύρος ενός σημαντικού διανοητή, αλλά κυρίως με το συναισθηματικό βάθος ενός πραγματικού ανθρωπιστή, μας θυμίζει ξανά ότι η αληθινή τέχνη είναι εκείνη ”που μας παρακινεί να χαρούμε με τη χαρά του ενός, να λυπηθούμε με τη λύπη του άλλου και να σμίξουμε τις ψυχές μας”.